In het derde en laatste boekdeel van Du côté de chez Swann, ‘Noms de pays: le nom’, koopt de jonge ik-persoon ‘twee knikkers van een stuiver’. Maar ‘met bewondering keek ik naar de glazen knikkers, lichtgevend en elk gevangen in een afzonderlijk bakje, die me kostbaar leken omdat ze stralend en blond als meisjes waren en omdat ze vijftig centiem per stuk kostten.’
Glazen knikkers? Ja, want dat is de vertaling die het woordenboek geeft voor ‘bille d’agate’, een vertaling die wordt ondersteund door de Trésor de la langue française: ‘Nom donné à une bille de verre coloré’.
Probleem: als de glazen knikkers vijftig cent kosten, van wat voor materiaal zijn de knikkers van een stuiver dan gemaakt? Als moderne lezer zag u daarbij in eerste instantie natuurlijk óók knikkers van glas voor u, maar dat kan dus niet kloppen.
Of wacht, zouden de duurdere knikkers niet gewoon stuiters zijn? Ja, warempel, zie de Grand Robert: ‘Bille […] de verre marbré, diversement coloré, plus grosse que les billes ordinaires.’ Ze zijn gewoon groter en een beetje luxer dan de andere.
Hoewel… Het verhaal moet zich afspelen ergens in de jaren 1880, en volgens Wikipedia worden glazen knikkers pas fabrieksmatig vervaardigd sinds 1890. Voordien werden er knikkers van klei gebruikt, die sinds 1870 fabrieksmatig werden vervaardigd.
Aha, dan zijn de twee goedkope knikkers dus misschien wel van klei en de duurdere van handgeblazen glas! Maar waarom zouden ze dan eigenlijk ‘bille d’agate’ heten, en niet ‘bille de verre’? Bestonden er misschien toch ook echte agaten knikkers, waarvan later glazen imitaties verschenen?
‘AGATEN: Uit agaat vervaardigd, van agaat. Een agaten knikker.’ Dank, WNT (artikel gepubliceerd in 1877). En nu we toch bezig zijn: de Trésor citeert bij nader inzien ook een zin van André Gide over knikkers van zwart agaat. Dank, TLF.
Dus dat moet het zijn. Goedkope knikkers van klei, dure van agaat. Wat ook mooi klopt met de termen ‘mineralogisch’ en ‘steen’ die Proust verderop gebruikt voor de dure knikker. Vraagje aan Lydia Davis: hoe noemen de Engelsen knikkers van klei? Toch geen marbles neem ik aan.
Naschrift 7 maart: een lezeres is in de Oxford English Dictionary gedoken en vond daar dit citaat van John Steinbeck uit East of Eden: ‘Cal was able to develop his marble game and set about gathering in all the chalkies and immies, glassies and agates, in the school-yard.’ Dank, lezeres. En dank, OED.
