web analytics

Tirade 15: Bekkentrekkerij

Na mijn eerste bijdrage aan deze blog ontspon zich een mini-discussie over de al dan niet wenselijke ‘onzichtbaarheid’ van vertalers, waaraan Martin een korte maar krachtige bijdrage leverde. Ik citeer: ‘Een goede vertaler bouwt direct zo veel krediet op bij de lezer, dat ook zijn gewaagdste keuzes onzichtbaar zijn (dwz door de lezer als onvervreemdbaar onderdeel van het boek worden ervaren, en dus als keuzes van de auteur). Je ziet ze pas als je de vertaling met het origineel gaat vergelijken – of beter nog, met andere vertalingen van dezelfde tekst.’

Een aantrekkelijk idee, vind ik, de vertaler die ‘krediet’ opbouwt bij de lezer, maar bij nader inzien vraag ik me af of er geen tegenstrijdigheid sluimert tussen de woorden ‘direct’ en ‘opbouwen’. Zoals schrijvers hun lezers ook pas geleidelijk aan voor zich winnen – of verliezen – zo lijkt mij het krediet dat de lezer een vertaling bereid is te geven geen deal die vanaf de eerste bladzijden wordt gesloten maar een beloning voor de volgehouden stilistische inspanning, de overtuigende toon, de visie van de vertaler (ook een woord dat Martin in deze context graag bezigt, zie zijn vorige blog).

Ik stel me met andere woorden voor dat een lezer zo’n vertalersvisie niet van meet af aan, en bloc aanvaardt, maar alleen als zijn leestraject door voldoende herkenningspunten is afgebakend. Krediet bouw je geleidelijk aan op, door je lezer ertoe te verleiden zich ‘thuis’ te voelen in de vertaling, zodat hij bereid is ook bevreemdende passages of gewaagde keuzes voor lief te nemen.

In mijn Michonvertalingen heb ik regelmatig het gevoel gehad dat ik zo’n tweesporenbeleid voerde, dat ik maximaal recht moest doen aan de complexiteit van de tekst maar tegelijk elke kans moest waarnemen om zo gewoon mogelijk Nederlands te gebruiken. Ik heb dat ooit, bij gebrek aan een beter woord, betiteld als ‘bekkentrekkerij’: trekken aan de taal, wrikken aan de zinsbouw, morrelen aan de woordkeus, maar die taal tegelijk zo goed mogelijk laten bekken. Alsof de captatio verborum, de jachtmakerij op woorden, steeds moet worden ingebed in een captatio benevolentiae, een poging om de lezer gunstig te stemmen, door hem het vertrouwen in te boezemen dat de zinnen die hij leest doelbewust gekozen zijn en niet de neerslag van krakkemikkige taalbeheersing.

In zijn pogingen om ‘gewoon’ te vertalen kan een vertaler trouwens ook overdrijven. Ooit heb ik de kans gekregen een eigen Michonvertaling te vergelijken met het werk van een voorganger. Vie de Joseph Roulin uit 1988 verscheen in 1990 (het Van Gogh-jaar) in een vertaling van Marijke Jansen onder de titel Joseph Roulin – de postbode van Van Gogh, maar ook in de enige jaren later door mij vertaalde bundel Meesters en knechten. Michon beschrijft hoe Van Gogh in Arles een voor een alle leden van het gezin Roulin portretteert, ‘tous les membres de cette sainte famille prolétaire comme l’Autre, généreuse et souffrante’ (‘alle leden van dat vrome, edelmoedige, lijdende gezin, proletarisch als Christus’, vertaalde Jansen; ‘alle leden van die heilige familie, gulle, ploeterende proletariërs zoals ook de leden van die Andere’, vertaalde ik): postbode Joseph zelf, zoon Armand, vrouw Augustine met in haar armen de kleine Marcelle. ‘Il peignit aussi le petit infant, le pauvre Camille qui n’est que limon mal pétri coiffé d’une casquette de collégien (…)’. Jansen dacht bij deze zin wellicht aan een bekende zeepreclame uit de jaren 80 (’de wilde frisheid van limoenen’), en vertaalde Camilles ‘slecht geknede kleikop’ als een ‘slecht uitgeknepen citroen’. Weg krediet!

Maar zulke voorbeelden zijn even beschamend voor wie ze citeert als voor wie erin wordt geciteerd. Het is tendentieus om een vertaling af te rekenen op de enkele faliekante blunder die erin voorkomt. Een vertaler moet niet alleen begrijpen wat er staat – al is dat uiteraard een conditio sine qua non – maar vooral gestalte weten te geven aan de vormkracht van het origineel. De kunst is niet om de betekenis van het origineel correct te interpreteren maar om ritme en toon ervan te herscheppen, parmantiger gezegd: om zich te laten bezielen door de adem die het tot leven wekt. Hoe meer in een literaire tekst de taal wordt vernieuwd en ‘gesubjectiveerd’, hoe meer ook de vertaling ervan het ontwerp van een nieuwe, gesubjectiveerde taal moet zijn. Die laatste frase heb ik overigens niet zelf verzonnen maar ontleend aan de Franse dichter, vertaler en theoreticus Henri Meschonnic.

Over de prikkelende ideeën van Meschonnic, over het vertalen van Michon, Bergounioux en Perec, over het Nederlands van Madonna en over wat zich verder zoal aandient zou ik voor deze blog graag nog willen schrijven. En misschien ook over het wedervaren van een fietsende Nederbelg in Frankrijk, want ik trek er een paar weken tussenuit. Dat alles dus te zijner tijd: Martin, ik geef de pijp aan jou.

[Verschenen op de website van Tirade, 11 juli 2009, © Rokus Hofstede]

Print Friendly, PDF & Email