Half juni werd bekend dat Ramuz’ roman Schoonheid op aarde, algemeen beschouwd als zijn magnum opus, is genomineerd voor de Filter Vertaalprijs 2024. De prijs wordt op 1 oktober 2024 uitgereikt op het International Literature Festival Utrecht. In het nawoord bij Schoonheid op aarde geef ik tekst en uitleg bij Ramuz’ romanpoëtica en bij mijn vertaalaanpak. Voor wie de roman niet heeft gelezen, hieronder een beknopte toelichting.
Laat ons nader ingaan op de uitgeefgeschiedenis van La Beauté sur la terre. De roman verscheen in zijn originele versie 1927 bij Éditions Mermod, de bibliofiele uitgeverij van de Geneefse maecenas Henry-Louis Mermod. Vervolgens zag in 1928 een lichtjes aangepaste publieksversie het licht bij de Parijse uitgeverij Grasset, die door Ramuz in 1935 andermaal werd bewerkt. De laatste versie verscheen in 1941, zes jaar voor Ramuz’ dood, ten behoeve van de toen eveneens bij Mermod op stapel staande Oeuvres Complètes. In die laatste versie schrapte Ramuz her en der idiosyncratische, Frans-Zwitserse stijlprocedés, en ook in de beschrijving van zijn protagoniste, de jonge Cubaanse die als uit het niets in een Zwitsers dorpje belandt, is hij soberder, zodat ze nog abstractere, idealere trekken krijgt. Ik heb geopteerd voor het vertalen van die strakkere, meer uitgepuurde laatste versie, met als voornaamste reden dat ik consequent wil zijn; diezelfde keuze heb ik in 2017 ook gemaakt bij mijn vertaling van La Grande Peur dans la montagne.
De roman vertelt een simpel maar treurig verhaal. Ramuz roept de gebeurtenissen op die in een Zwitsers dorpje plaatsvinden als daar op een dag een jonge, beeldschone Cubaanse vrouw arriveert, de aangenomen dochter van een in den vreemde omgekomen dorpsgenoot. ‘Juffrouw Juliette’ is een allegorie van de schoonheid: ze danst, ze intrigeert en fascineert, ze wekt bewondering, vertedering, begeerte, inhaligheid, een heel scala aan troebele gevoelens bij de haar omringende dorpelingen. Die gevoelens worden door Ramuz indringend opgeroepen en tot een noodzakelijke climax gevoerd. Een gebochelde accordeonspeler, net als Juliette een marginaal personage, ontpopt zich als haar natuurlijke bondgenoot. Samen ontvluchten ze de dorpse dwingelandij.
La Beauté sur la terre wordt algemeen beschouwd als een hoogtepunt in het romanoeuvre van de Zwitserse meesterverteller. Dat de tekst bijna een eeuw na dato nog zo tot de verbeelding spreekt, heeft alles te maken met de vernieuwende romantechniek die Ramuz hanteert, mijlenver verwijderd van het negentiende-eeuwse realisme. Met zijn beweeglijke vertelstandpunt is hij in staat gebeurtenissen weer te geven vanuit een veelvoud aan perspectieven – dat van de protagonisten, dat van de omringende dorpsgemeenschap, dat van een externe commentator; met zijn voorliefde voor herhalingen en abrupt wisselende werkwoordstijden bereikt hij een grote zeggingskracht, die nog wordt versterkt door zijn poëtische metaforen en door zijn oor voor levende, idiomatisch geloofwaardige dialogen.
Zoals de catastroferoman La Grande Peur dans la montagne (1926) kon worden gekenschetst als een ecologische roman avant-la-lettre, zo valt ook in La Beauté sur la terre (1927) op hoe actueel de thematiek is die erin wordt aangesneden. De intrige draait om xenofobie en uitsluiting, om de machtsrelaties tussen dorpelingen en buitenstaanders, tussen mannen en vrouwen. Ramuz geeft in deze roman een scherp beeld van het geweld dat met mannelijke dominantie gepaard gaat. Maar hoewel er een zekere tristesse rond het verhaal hangt, heeft het niets fatalistisch; het bondgenootschap van de uitgestotenen, gevormd door Juliette en haar vriend de accordeonist, komt over als een geslaagde omkering van maatschappelijke waarden.
In mijn nawoord bij De grote angst in de bergen sprak ik destijds van ‘de hoekige, karige stijl’ van Ramuz en van de onvermijdelijk ‘experimentele dimensie’ die de vertaling aankleefde. Op basis van het verkoopsucces van die eerdere vertaling – dat met zes drukken en meer dan vijfduizend verkochte exemplaren de verwachtingen ruimschoots overtrof – voel ik me gesterkt in de aanpak die ik toen heb geprobeerd te volgen, en waarvan dosering het leidmotief was: behoud van de idiosyncratische stijlkenmerken van Ramuz, en in het bijzonder zijn ‘boerse spreektaligheid’, maar dat wel in een op lezersbehoeften afgestemde posologie, oftewel zonder dat de tekst daarom gekunsteld of geforceerd gaat klinken. Een goede vertaling is vaak niets anders dan een geraffineerde dosering van heldere en cryptische oplossingen, waarin zowel aan de verwachtingen van het doelpubliek als aan de eigenaardigheden van de originele tekst wordt tegemoetgekomen.
Wat een fijne tekst is dit! Ik ga het boek zeker kopen!