In 2017, een jaar na de eerste inauguratie van Donald Trump als Amerikaans president, verscheen ‘Où atterrir? Comment s’orienter en politique’ van Bruno Latour (1947-2022), een klemmend essay waarin Latour betoogt dat de klimaatkwestie rechtstreeks is verbonden met ongelijkheid en onrechtvaardigheid en behoort tot de kern van de geopolitiek – zoals blijkt uit de terugtrekking van de Verenigde Staten uit het Parijse klimaatakkoord. Na Trumps tweede inauguratie, in 2025, is Latours stellingname relevanter dan ooit. Daarom, bij wijze van napublicatie, een paar passages over het trumpisme uit de bij Octavo verschenen vertaling ‘Waar kunnen we landen? Politieke oriëntatie in het Nieuwe Klimaatregime’.
[…] Het ‘trumpisme’ is een zeldzame politieke vernieuwing, die we serieus moeten nemen. Het slimme van de mensen die hem steunen is namelijk dat ze een radicale beweging hebben opgebouwd rond de systematische ontkenning dat er zoiets als klimaatverandering bestaat. […]
We doen de fascisten onrecht als we datgene waar Trump voor staat vergelijken met de bewegingen uit de jaren dertig. Het enige wat die twee bewegingen gemeen hebben is dat beide, binnen het gamma van bestaande politieke affecten, een onverwachte uitvinding waren die de oude elites tenminste tijdelijk volledig uit het veld sloeg. […]
Trumps originaliteit is dat hij in een en hetzelfde gebaar twee dingen verenigt: ten eerste, de vlucht naar voren richting maximale winst, waarbij de rest van de wereld aan haar lot wordt overgelaten (om het ‘gewone volk’ te vertegenwoordigen doen we een beroep op miljardairs!); en ten tweede, de vlucht naar achteren van een heel volk, terug naar hervonden nationale en etnische categorieën (‘Make America Great Again’ achter een muur!). In plaats van die twee vluchtwegen – vooruit naar de globalisering en terug naar het oude nationale terrein – als tegengestelden te zien, zoals vroeger gebeurde, doen Trumps voorvechters alsof ze kunnen worden samengevoegd. Die samenvoeging is uiteraard alleen mogelijk bij de gratie van de ontkenning dat er überhaupt een conflict bestaat tussen modernisering enerzijds en onze aardse conditie anderzijds.
Vandaar de essentiële rol van het klimaatscepticisme, die anders onbegrijpelijk is. […] Voor het eerst wil een grootschalige beweging de geopolitieke realiteiten niet langer serieus het hoofd bieden, maar claimt ze uitdrukkelijk zich aan elke vorm van dwang en verplichting te onttrekken, letterlijk offshore te gaan – als een belastingparadijs. Waar het de elites achter deze beweging vooral om gaat is dat ze niet langer met anderen een wereld hoeven te delen waarvan ze weten dat hij nooit meer gemeenschappelijk zal zijn. En intussen handhaven ze het Amerikaanse ideaal van de Frontier – door op te stijgen naar het onwerkelijke! […]
(Het is trouwens opmerkelijk dat deze politieke vernieuwing afkomstig is van een voortdurend met schulden overladen, van faillissement naar faillissement hollende projectontwikkelaar, die beroemd is geworden dankzij reality-tv, nog zo’n vorm van onwerkelijkheid en escapisme.) […]
En natuurlijk moet het ‘gewone volk’ zich niet te veel illusies maken over het vervolg van het avontuur. Degenen voor wie Trump zich inspant, zijn nu juist de piepkleine elites die er al aan het begin van de jaren tachtig achter waren gekomen dat er geen ruimte zou zijn voor hèn en voor de negen miljard verliezers. ‘Dereguleren, we moeten dereguleren! Hup, we pompen alles op wat er nog valt op te pompen – Drill, baby, drill! Als we inzetten op die mafketel, winnen we vast de dertig of veertig jaar respijt die we voor ons en onze kinderen nodig hebben. Laat daarna de zondvloed maar komen, wij zijn dan sowieso al dood.’
Boekhouders zijn vertrouwd met zwendelende ondernemers; de innovatie van het ‘trumpisme’ is dat het de grootste natie ter wereld zwendel laat bedrijven. […]
In zekere zin bevestigt de verkiezing van Trump voor de rest van de wereld het einde van een politiek gericht op een aanwijsbaar doel. Trumps politiek is niet ‘post-truth’, ze is postpolitiek, dat wil letterlijk zeggen een politiek zonder object, ze verwerpt immers de wereld die ze beweert te bewonen.
De keuze is waanzinnig, maar begrijpelijk. De Verenigde Staten hebben de hindernis gezien en ze hebben, zoals je van een paard zegt, gestaakt, geweigerd de hindernis te nemen – voorlopig tenminste. Met die grote weigering zullen de anderen moeten leven.
Daarom heeft nu iedereen de kans om wakker te worden, zo mogen we in elk geval hopen. De muur van onverschilligheid en gemakzucht die door de klimaatdreiging alléén niet kon worden geslecht, die wordt nu misschien door de chaos aan het hof van koning Ubu neergehaald.
En gebeurt dat niet, dan hoeven we geen groot licht te zijn om te voorspellen dat de hele zaak zal uitlopen op een zondvloed van vuur. Dat is de enige echte parallel met het fascisme in zijn verschillende verschijningsvormen. In tegenstelling tot Marx’ dictum verloopt de geschiedenis niet simpelweg van tragedie naar farce, ze kan ook gewoon doorzieken als tragische klucht.
- Bruno Latour, Waar kunnen we landen. Politiek oriëntatie in het Nieuwe Klimaatregime, Octavo 2018 / 2023, vert. R.H., hoofdstuk 8, p. 45-50