Korte mijmering op de vrijdagochtend. In een vertaling die ik nu eindelijk afmaak (de liefdesbrieven van François Mitterrand aan Anne Pingeot) eindigt de ‘Noot van de uitgever’ met een citaat uit de Essais van Montaigne: ‘Wie me zou vragen wat de belangrijkste eigenschap in de liefde is, zou ik antwoorden: het juiste moment weten uit te kiezen. De op één en op twee na belangrijkste eigenschap: idem. Daarmee lukt alles.’
Er bestaan meerdere vertalingen van het boek, waaronder de sublieme van Hans van Pinxteren, maar ik vertaal citaten altijd liever zelf, als ik de brontaal beheers. Niet omdat ik het beter denk te kunnen, maar omdat ik daarmee de stijl en toon van het vreemde element binnen mijn eigen tekst volledig in de hand heb. De reflex van veel vertalers om meteen naar ‘de’ bestaande vertaling te grijpen, hoe makkelijk het citaat ook is, snap ik sowieso niet. Is het niet juist een wezenskenmerk van vertalingen dat ze altijd ruimte openlaten voor andere vertalingen? (Wat overigens ook al geldt voor het lezen van een brontekst: geen tweemaal leest men dezelfde tekst.)
Hoe dan ook, ik moest dus weer eens met de neus in de Essais, en laat ik het toch maar een keer hardop zeggen: ik vind het doodzonde dat die titel zelfs door Hans van Pinxteren wordt vertaald met Essays, want dat zijn deze tekstjes niet. Of liever gezegd, dat zijn ze bij toeval inderdaad, maar de Franse titel – die via het Engels van Francis Bacon uiteindelijk met de verkeerde lading in het Nederlands terecht is gekomen – duidt iets anders aan. Een essai was voor Montaigne en zijn tijdgenoten geen ‘vrij ruim opgezette, vaak litterair getinte verhandeling waarin persoonlijke inzichten van den auteur worden uiteengezet over onderwerpen uit de wetenschap, de litteratuur, de kunst of het maatschappelijk leven’ (WNT), maar – conform de woordbetekenis, van essayer – een poging, probeersel, proeve, test of experiment, in dit geval zelfs op twee manieren: het zijn zoekende schrijfsels waarmee de auteur zijn eigen mogelijkheden verkent, en tegelijk ook toetsingen van zijn oordeel aan alle aspecten van het leven. Dat zou in de titel van het boek tot uitdrukking moeten komen.
Mooie bespiegeling! Vroeg me wel af: gaat het hier om een betekenisverschil tussen talen of eerder om een ontwikkeling binnen het ‘genre’ van het essay? De essays van Bacon zijn totaal anders dan die van bijvoorbeeld Woolf (die overigens een mooi essay over essays schreef).
Dag Thomas, er is natuurlijk een ontwikkeling in het genre, maar bij Montaigne was er nog geen genre dat zo heette. Hij gaf zijn boek deze naam vanwege de betekenis van het woord.