web analytics

De ondraaglijke lichtheid, maar waarvan?

De kwestie houdt me al veel langer bezig, maar door het herlezen van Milan Kundera’s bekendste boek moest ik er weer aan denken. Jana Beranová heeft de titel van dat boek in 1985 vertaald als De ondraaglijke lichtheid van het bestaan, en zo is hij ook geworteld in ons collectieve onderbewustzijn. Maar de geautoriseerde Franse vertaling uit 1984 heet L’Insoutenable légèreté de l’être, de Engelse heet The Unbearable Lightness of Being, de Duitse Die unerträgliche Leichtigkeit des Seins: geen ‘bestaan’ maar ‘zijn’. Hoe zit dat precies?

In de verantwoording bij zijn vertaling van Kundera’s essaybundel L’Art du roman schrijft Ernst van Altena in 1987 het volgende:

In een artikel in Le Débat heeft Kundera zich in 1984 verzet tegen vertalingen waarin het door hem gebruikte begrip ‘het zijn’ vervangen was door ‘het bestaan’. Vandaar dat in deze bundel gesproken wordt over De ondraaglijke lichtheid van het zijn, hoewel deze roman ten onzent bekend is geworden als De ondraaglijke lichtheid van het bestaan.

Dat artikel uit Le Débat heb ik helaas nog nooit gelezen, maar Van Altena’s bedenking leek me steekhoudend en ik heb me er in mijn eigen analyses van Kundera’s werk dus bij aangesloten – iets te makkelijk misschien, want op een dag kreeg ik een mail van Jana Beranová die me meldde dat Kundera toch echt akkoord was gegaan met ‘het bestaan’ in de titel van zijn boek. Ze legt uit:

‘Bytí’ in het Tsjechisch betekent inderdaad het zijn, maar ook het bestaan (ons nationaal bestaan), en wordt in de praktijk ook vaak zo vertaald. Het is niet zwart-wit.

Sindsdien citeer ik de titel weer keurig zoals Beranová hem heeft vertaald, maar de vraag is toch blijven hangen. Op grond van de Franse tekst die Kundera in 2011 bij de publicatie van zijn Oeuvre in de Pléiade tot definitief heeft verklaard is ‘bestaan’ uitgesloten en moet het ‘zijn’ worden – er staat immers geen ‘existence’, maar ‘être’. In het (Franse) boek zelf wordt in de filosofische contexten consequent ‘être’ gebruikt, het woord ‘existence’ komt in het hele boek maar drie keer voor en duidt dan altijd op een concreet bestaan (‘Elle avait donc disparu de son existence’ etc.). Dat is in het Nederlands trouwens ook het fundamentele verschil tussen de twee woorden: ‘het zijn’ kan niets anders betekenen dan ‘het er zijn’, terwijl ‘het bestaan’ ook op een concreet, ingevuld (vrolijk of triest) bestaan kan duiden.

Conclusie? Jana Beranová heeft met haar keuze voor ‘bestaan’ geen vertaalfout gemaakt, maar de argumenten om voor ‘zijn’ te kiezen zijn veel sterker. In Beranová’s Nederlandse vertaling worden de twee begrippen nu afgewisseld als synoniemen (in een belangrijke passage over lichtheid en zwaarte bij Parmenides heeft ze het wel over ‘zijn’ versus ‘niet-zijn’). Terwijl Kundera in Verraden testamenten terecht schrijft:

Stel je voor dat de vertaler van Heidegger, om herhalingen te vermijden, in plaats van het woord das Sein één keer ‘het zijn’, vervolgens ‘het bestaan’, dan ‘het leven’, dan ‘het menselijk leven’ en ten slotte ‘het daar-zijn’ gebruikt. Zo weten we nooit of Heidegger het heeft over één ding dat steeds een andere naam krijgt of over verschillende dingen, en in plaats van een strikt logische tekst hebben we dan een janboel.

Overigens, nu we het over herhalingen hebben: ook de allereerste alinea van het boek levert een interessant raadsel op als je de vertalingen naast elkaar houdt. In Beranová’s Nederlandse vertaling luidt die:

De idee van de eeuwige terugkeer der dingen is raadselachtig en Nietzsche heeft er andere filosofen mee in verlegenheid gebracht: te denken dat alles zich eens zou herhalen zoals we het al hebben beleefd, en dat ook die herhaling eindeloos zou doorgaan! Wat wil deze dwaze mythe zeggen?

En in de door Kundera zelf herziene Franse vertaling van François Kérel:

L’éternel retour est une idée mystérieuse et, avec elle, Nietzsche a mis bien des philosophes dans l’embarras: penser qu’un jour tout se répétera comme nous l’avons déjà vécu et que même cette répétition se répétera encore indéfiniment! Que veut dire ce mythe loufoque?

Wat in mijn Nederlands het volgende zou opleveren:

De eeuwige terugkeer is een raadselachtig idee, waarmee Nietzsche heel wat filosofen in verlegenheid heeft gebracht: denken dat alles zich ooit zal herhalen zoals we het al hebben beleefd en dat zelfs die herhaling zich nog eindeloos zal herhalen! Wat heeft die maffe mythe te betekenen?

Waarbij het me uiteraard gaat om de herhaling van het woord ‘herhaling’, die bij Beranová ontbreekt (zij vertaalt ‘doorgaan’). Ik lees geen Tsjechisch en heb het Tsjechische boek ook niet, dus veel zinnigs kan ik er zo niet over zeggen, behalve dat de Franse versie me veel krachtiger lijkt dan Beranová’s vertaling.

4 antwoorden op “De ondraaglijke lichtheid, maar waarvan?”

  1. Dag Martin, ik lees wel Tsjechisch en heb ook de Tsjechische versie. Ook daar staat 3x het woord ‘herhalen’, dus je hebt gelijk dat het ook in de vertaling terug zou moeten komen (als de redacteur het tenminste toestaat). Maar waar jij op basis van het Frans ‘knotsgek’ vertaalt, is ‘dwaas’ op basis van het Tsjechische origineel een betere keuze – het gaat hier om het register: het Tsjechische woord ‘pomatený’ mist de expressiviteit van ‘knotsgek’. Ik weet wel dat Kundera zelf nu het liefst wil dat al zijn boeken uit het Frans worden vertaald, maar – met alle respect – ik vind niet dat het dan ook gedaan moet worden. Dit boek is in 1984 in het Tsjechisch verschenen (want ook in het Tsjechisch geschreven), Kundera woonde op dat moment negen jaar in Frankrijk. Het is waar dat na zo’n tijd in het buitenland, zonder de mogelijkheid om je land te bezoeken, je moedertaal achteruit kan gaan. Aan de andere kant lijkt het me een illusie (ik spreek uit eigen ervaring) om te denken dat je een vreemde taal ooit zo goed onder de knie kan krijgen dat een geautoriseerde vertaling je bedoelingen beter verwoordt dan het origineel in je moedertaal. Vooral zijn roman Žert (De grap) is zo nauw verbonden met het Tsjechoslowakije van de jaren 60 dat het echt onzin zou zijn om dat boek uit de Franse vertaling te vertalen, dus door vertalers Frans die geen benul hebben van de Tsjechische realia enz. Dat Kundera deze dingen kennelijk niet goed kan inschatten blijkt ook uit het feit dat hij de Tsjechische vertaling van zijn in het Frans geschreven boeken blokkeert. Hij wil niet dat ze door een professionele literaire vertaler vertaald worden, hij wil het zelf doen, maar daar komt hij steeds maar weer niet aan toe. Hij beseft kennelijk niet dat zijn Tsjechisch na al die jaren niet meer toereikend is en dat literair vertalen een vak is. Het gevolg is dat zelfs zijn Tsjechische fans zich door hem in de steek gelaten voelen en zijn toch al ingewikkelde verhouding tot zijn geboorteland nog lastiger wordt. Ik kan me voorstellen dat zijn afkeur van zijn moedertaal hiermee te maken heeft, maar professionele vertalers zouden zich niet door deze animositeiten moeten laten beïnvloeden.

  2. Dank je wel voor deze reactie, Madla. Ik ga hier nu even geen discussie aan, ik zal proberen er later nog eens uitgebreid op terug te komen want het is erg interessante materie (waarbij ook het boek Translating Kundera van Michelle Woods betrokken zou moeten worden, zij gaat gedetailleerd in op de kwestie van ‘origineel’ versus ‘vertaling’). Het woord ‘knotsgek’ had ik net al vervangen door ‘maf’, beide waren overigens bedoeld als vertaling van het Franse ‘loufoque’.

  3. Tja, zo te zien wordt Kundera in het Frans (in dit geval in de Franse vertaling) een stuk spreektaliger dan in het origineel. Ik zou ‘pomatený’ nooit als ‘maf’ vertalen. Het past ook niet bij het beeld dat ik van zijn taalgebruik in het Tsjechisch heb. De vraag is: is het zijn bedoeling, of komt het doordat hij in het Frans het register minder goed kan aanvoelen?

  4. Dat is een open vraag die nooit zal worden beantwoord. En die misschien ook niet heel relevant is. Een vertaling is nooit identiek aan het origineel, dus als je de Franse tekst als een nieuw origineel beschouwt, maak je bij het vertalen daarvan andere keuzes dan wanneer je je op de Tsjechische tekst baseert. Ik zal proberen hier binnenkort iets over proberen te bloggen.

Geef een reactie

Je e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

Deze site gebruikt Akismet om spam te verminderen. Bekijk hoe je reactie-gegevens worden verwerkt.