web analytics

Hôtel de Lourdes, Oostakker

Op 10 juli 2021 vond in Hôtel de Lourdes, Oostakker,  en ter gelegenheid van de Nijhoffprijs 2021, een feestmaal plaats, aangeboden door de laureaat aan enkele vrienden en getrouwen. Bij die gelegenheid stak de Franse vertaler Daniel Cunin onderstaande tafelrede af. Bij wijze van vormdwang verwerkte hij een dertigtal door R.H. vertaalde titels in zijn tekst. Katrien Vandenberghe vermeerderde in haar Nederlandse vertaling dat aantal nog eens met een half dozijn. Hieronder beide versies van die tafelrede.

 

 

Pour Rokus Hofstede

Aujourd’hui, grâce à Rokus, nous renouons, dans cet espèce d’espace, avec une vieille tradition, celle des banquets célébrant tout autant la littérature qu’une personne ou une parution donnée. Tradition malheureusement un peu émoussée, en quelque sorte cendres et fumées. Reçoit-on encore, en Hollande, un grand maître comme, en 1892, les serviteurs du renouveau artistique ont pu recevoir Verlaine ? Fête-t-on encore à Paris la parution d’un livre – je pense, plutôt qu’à L’Été des charognes ou Comment on meurt, au Poète assassiné – ainsi que cela a été le cas le 31 décembre 1916 à l’occasion du « déjeuner Apollinaire » : une véritable mythologie d’hiver, une ripaille entrée dans l’Histoire grâce à une prestigieuse palette de convives et à un menu comprenant des « hors-d’œuvre cubistes » et autres « méditations esthétiques en salade » ?

À la croisée des belles lettres et de la gastronomie, lorsque terres néerlandophones et francophones sont réunies et non plus sujettes à leur séculaire écartèlement, un bon vivant, bien en ménage tant avec les premières qu’avec les secondes, ne peut manquer à notre tablée. Celui que j’invite à prendre place à nos côtés – non pas, que les Flamands me le pardonnent, le genode gast des Oostakkerse gedichten, non pas non plus, j’en suis désolé, cher Rokus, le paysan de Paris ni le bourgmestre de Furnes –, celui que j’invite donc à prendre place à nos côtés est un Hollandais replet devenu français à près de 40 ans, après avoir astiqué son fourbi au sein de la Légion étrangère pendant la Grande Guerre. Homme d’un pessimisme joyeux né à La Haye, il est devenu l’un des plus grands critiques d’art et critiques culinaires dans la France de l’entre-deux-guerres.

Le poète et romancier Fritz Vanderpyl, puisqu’il s’agit de lui, appelait l’art culinaire « le neuvième art », en d’autres mots un irremplaçable trésor. Les pages qu’il a consacrées à la cuisine – de la recette du filet de kangourou tel jour à celle du jour du chien le lendemain – sont truffées de références littéraires puisées tant chez des auteurs réputés que chez les cuisiniers les plus renommés qui, depuis le Moyen Âge, ont laissé des écrits, dans certains cas de véritables chefs-d’œuvre, sur leur pratique et leur savoir.

Un banquet, nous disent ces messieurs qui tenaient avec le même talent la queue d’une casserole et la plume, un banquet ne se conçoit pas sans quelques bonnes et dives bouteilles. Cependant, à trop boire, on risque de voir les esprits s’échauffer, on risque même, par moments, de se figurer en plein asile de fous. Ainsi lors du dîner qui s’est tenu le 25 juillet 1906 à la Closerie des Lilas en l’honneur de Jean Moréas, le symboliste grec considéré à l’époque comme l’un des plus grands poètes d’expression française. Le festin se termine par quelques pas de danse, mais aussi par quelques coups de poings, l’un des gourmets présents étant « tombé amoureux » d’Aurélie, la compagne de Vanderpyl : «Nous nous en tirons, Aurélie avec sa blouse en pièces, moi avec un œil poché», confie le Haguenois à son journal intime. Quelques années plus tard, début 1913 – cette fois au Café Voltaire à la mémoire de Verlaine –, autre banquet, autre coup de lune, autres algarades propres à réveiller un homme qui dort : des journalistes rapportent que M. Vanderpyl, «poète rare et difficile, lança son verre à liqueur avec une telle véhémence, qu’il se brisa sur la figure de M. Natanson, et fit couler le sang sur le visage de l’infortuné banquier». D’autres témoins expliquent que « des gens s’injuriaient et se menaçaient du geste ». Vanderpyl « alla jusqu’à provoquer un inconnu en duel ». Après un vif échange de quolibets – la honte ! – les deux hommes échangèrent leur carte de visite. À jamais ennemis publics, me direz-vous. Que nenni. Le « gros Fritz », lisant le nom de son adversaire, reconnaît celui d’un poète belge qu’il admire ; il lui présente ses plus plates excuses et tous deux tombent dans les bras l’un de l’autre.

La Vierge de Lourdes nous préserve d’un duel, d’un œil au beurre noir ou encore d’un chemisier déchiré. Quoique, chez notre ami Vanderpyl, non le corps du roi, mais la chair féminine dénudée et la bonne chère font plutôt bon ménage. J’en veux pour preuve des passages d’un roman qu’il a publié à 83 ans, quelques années avant que Jan Cremer ou encore Jan Wolkers ne fasse se débrailler bien des braguettes bataves. Mémoires de fille, ce livre de Fritz intitulé De père inconnu met en effet en scène une héroïne qui, le cœur mis à nu, découvre des plaisirs de toutes sortes à des tables où l’on fait l’apologie de la paresse ; et dans la chambre bleue, entre Sodome et Gomorrhe, notre jeune créature n’hésite pas à faire – c’est authentique –, Pan Pan au Cul du Nu Nègre.

S’il est venu à Vanderpyl quelques velléités de traduire, celles-ci n’ont eu point de lendemain. Il n’a jamais mis en danger la carrière de Rokus ni celle, d’ailleurs, de ses consœurs et confrères présents ici aujourd’hui. En français, il n’est guère allé plus loin qu’une transposition des onze premiers vers du Mei de Gorter ; et c’est tout juste s’il a passé quelques phrases savoureuses de grands chefs français à la moulinette néerlandaise : « De ontdekking van een nieuwen schotel heeft meer beteekenis voor het geluk der menscheid dan de ontdekking van een ster en zelfs van een stijl. » (Brillat-Savarin)

« Les repas sont beaux sont sacrés / Qui font vivre les hommes », affirme Apollinaire, ce Guillaume tout aussi érudit érotomane, voire culinographe, et bon cuisinier que Fritz. Camarades, ces deux fils de Rimbaud ont souvent partagé la table, chez l’un, chez l’autre, dans des restaurants réputés comme dans de crasseux caboulots. Selon Fritz, le pot-au-feu de Guillaume atteignait le sublime ; il savait en outre « métamorphoser en caviar un vulgaire hareng saur ». Quand il accueillait l’auteur d’Alcools, ce dernier appréciait le curaçao double de Bols qu’on lui versait comme digestif ainsi que la pipe en terre bourrée d’un tabac varina de contrebande qui venait ponctuer un repas copieux.

C’est sous les auspices de cette amitié entre un poète mondialement connu et un auteur qui, bien que totalement oublié, a réuni de façon truculente et la Hollande et la France dans sa vie minuscule, que j’ai voulu placer ces instants que nous partageons ici en cette Belgique déshabillée, loin des montagnes et de leur grande peur. Ceci en prolongeant une autre tradition, celle du discours qui accompagne tout banquet digne de ce nom, discours non d’un pince-gueule mais d’une fine gueule doublée d’un franc-lippeur.

Daniel Cunin

***

Voor Rokus Hofstede

Dankzij Rokus pakken we in deze ruimten rondom een oude traditie op: die van het literair banket, het feestmaal ter viering van zowel de literatuur als een bepaalde persoon of publicatie. Die traditie is na al de jaren helaas een beetje verwaterd, we zaten soms in zak en as. Wordt een grootmeester in Nederland nog weleens door letterknechten gefêteerd zoals de Tachtigers in 1892 met Verlaine deden? Krijgt het verschijnen van een boek zoals De zomer van het aas of Hoe men sterft nog de nodige luister bijgezet? Op 31 december 1916 werd ter ere van de verhalenbundel Le Poète assassiné in ieder geval een ‘dejeuner Apollinaire’ georganiseerd dat de allure had van een heuse wintermythe en de geschiedenis inging als een lunch met tientallen prestigieuze aanwezigen en gangen als ‘kubistische hors-d’oeuvres’ en andere ‘salades van esthetische gepeinzen’ op het menu.

Nu schone letteren en gastronomie elkaar de hand reiken, nu Nederlandstaligen en Franstaligen samen aan één tafel zitten en hun eeuwenoude neiging om elkaar te vierendelen hebben afgelegd, is er ook nog wel een plaatsje vrij voor een levensgenieter die met beide partijen op goede voet staat. Niet de genode gast uit de Oostakkerse gedichten vraag ik hier mee aan te schuiven (het spijt me voor de Vlamingen) en evenmin, vergeef me, dierbare Rokus, de boer van Parijs of de burgemeester van Veurne, laat staan – kijk daar! – een engel, nee, wel een gezette Hollander die op veertigjarige leeftijd Fransman is geworden nadat hij in de Eerste Wereldoorlog in het Vreemdelingenlegioen had gediend. Een vrolijke pessimist die het levenslicht zag in Den Haag en zich ontpopte tot een van de grootste kunstcritici en culinaire recensenten in het Franse interbellum.

Dichter en romancier Fritz René Vanderpyl – zo heette hij – beschouwde koken als ‘de negende kunst’ – als een onvervangbare schat, zeg maar. De pagina’s die hij aan de culinaire kunst heeft gewijd – van de bereiding van kangoeroefilet of aillade op de ene dag tot het recept van allerlei pasteien op de dag van de hond – zijn doorspekt met literaire verwijzingen naar zowel gerenommeerde auteurs als naar de beroemdste koks die al sinds de middeleeuwen in soms ware meesterwerken de regels van de kunst van hun metier hebben beschreven.

Bij een feestmaal horen een paar goede flessen. Al kan te veel drank de gemoederen verhitten – disgenoten gaan zich afvragen ‘Waar ben ik?’ of zich zelfs in een gekkenhuis wanen. Dat was het geval tijdens het diner dat op 25 juli 1906 in La Closerie des Lilas plaatsvond ter ere van Jean Moréas, een Grieks symbolist die in het begin van de 20e eeuw als een van de grootste dichters van de Franse bellettrie gold. Het festijn eindigde met enkele danspasjes, maar ook met rake klappen, want een van de aanwezige smulpapen was ‘verliefd geworden’ op Aurélie, Vanderpyls gezellin. ‘Aurélie is er met een aan flarden gescheurde blouse en ik met een blauw oog van afgekomen,’ vertrouwt de Hagenaar aan zijn dagboek toe. Een aantal jaren later, begin 1913 – nu in Café Voltaire en ter nagedachtenis van Verlaine – ontaardt een ander banket alweer in een handgemeen dat een man die slaapt een manesteek had kunnen bezorgen – journalisten meldden dat de heer Vanderpyl, ‘een unieke en ontoegankelijke dichter, zijn likeurglas zo krachtig weggooide dat het op het gezicht van mecenas Natanson uiteenspatte en het bloed over het gelaat van de onfortuinlijke bankier liep’. Andere getuigen vertellen dat ‘de mensen elkaar de huid vol scholden en dreigend naar elkaar gebaarden.’ Vanderpyl ‘daagde zelfs een wildvreemde uit tot een duel’. Schimpscheuten vlogen over en weer – de schaamte voorbij! – totdat de twee mannen elkaar hun visitekaartje overhandigden. Voor altijd publieke vijanden, zult u denken. Nee hoor. Toen ‘dikke Fritz’ de identiteit van zijn tegenstander onder ogen kreeg, herkende hij de naam van een door hem bewonderd Belgisch dichter; hij bood nederig zijn excuses aan en ze vielen elkaar in de armen.

Aan de Vrouw van Lourdes danken we een probate bescherming tegen duels, blauwe ogen en aan flarden gescheurde blouses. Al moet het gezegd dat lekkere spijzen en lekkere lijven bij onze vriend Vanderpyl goed samengingen (en ik heb het dan niet over koningslichamen). Getuige een paar zonder meer liederlijke passages in de roman die hij op zijn drieëntachtigste publiceerde, een paar jaar voordat Jan Cremer of Jan Wolkers menige Hollandse broeksgulp los deed gaan. Zijn boek, De père inconnu (1959), bevat een soort meisjesherinneringen van een jonge heldin die allerlei geneugten ontdekt aan tafels waar apologieën van de luiheid worden gevoerd en in ledikanten in al dan niet blauwe kamers waar de frisse deerne in het volle besef van het kwaad niet terugschrikt voor het vervloekte ras en Pan Pan voor de Poeper van de Neger Naakt.

Eenmaal bekroop Vanderpyl de aanvechting tot vertalen – daarna nimmermeer. Hij heeft Rokus’ carrière in ieder geval nooit in gevaar kunnen brengen, noch die van zijn hier aanwezige collega’s. In het Frans kwam hij bij mijn weten nooit verder dan een overzetting van de eerste elf verzen van Gorters Mei; in het Nederlands bleef het bij de weergave van een paar smeuïge zinnen van grote Franse chef-koks: ‘La découverte d’un mets nouveau fait plus pour le bonheur du genre humain que la découverte d’une étoile.’ ‘De ontdekking van een nieuwen schotel heeft meer beteekenis voor het geluk der menscheid dan de ontdekking van een ster en zelfs van een stijl.’ (Brillat-Savarin)

‘Les repas sont beaux sont sacrés / Qui font vivre les hommes,’ schreef Apollinaire. Net als zijn vriend Fritz was Guillaume een literair erotomaan, een echte Bourgondiër en een getalenteerd kok. De twee zonen van Rimbaud hebben vaak samen getafeld, bij de een of bij de ander thuis, in gereputeerde restaurants of in obscure tenten. Volgens Fritz was Guillaumes stoofpot subliem; hij kon ‘een banale bokking tot kaviaar omtoveren.’ De dichter van Alcools hield dan weer van de dubbele Bols curaçao die zijn vriend hem als digestief inschonk en van de kleipijp met gesmokkelde varinatabak waarmee ze copieuze maaltijden afsloten.

Deze vriendschap tussen een wereldvermaard dichter en een auteur die weliswaar in de vergeethoek is geraakt, maar niettemin op exquise wijze Nederland en Frankrijk in zijn roemloze leven verenigde, haal ik met plezier aan op de kostbare momenten die wij aardbewoners hier samen mogen doorbrengen, ver van de bergen en hun grote angst. En daarmee zet ik ook een andere traditie voort, die van de toespraak die onlosmakelijk verbonden is met elk feestmaal, en waarvan ik mij hier kwijt niet als bekkenknijper, maar als lekkerbek.

 

D.C, met dank aan Katrien Vandenberghe voor de vertaling

Print Friendly, PDF & Email

Geef een antwoord

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

Deze site gebruikt Akismet om spam te verminderen. Bekijk hoe je reactie-gegevens worden verwerkt.