Collega Paul Claes was zo vriendelijk om te reageren op mijn Filter-stuk over Madame Bovary, met uiteraard een aantal tips ter verbetering van mijn vertaling. Eén ervan heb ik doorgevoerd: ‘zo’n hoofddeksel van samengestelde aard’ (voor ‘une de ces coiffures d’ordre composite’) is nu ‘zo’n hoofddeksel in composietstijl’ geworden. Ik had inderdaad wel de ironisch-wetenschappelijke toon van het begin van de zin goed te pakken (Flaubert velt pas verderop een knallend negatief oordeel: ‘une de ces pauvres choses, enfin…’), maar besefte niet dat ‘ordre composite’ gewoon idioom is. Veel dank, Paul.
Wat ik wel laat staan en zelfs erg mooi vind, zijn de ‘diepten van expressie’ als vertaling van ‘profondeurs d’expression’. De muts van Charles Bovary wordt op dat punt vergeleken met het gezicht van een zwakzinnige: beiden vertonen van dat soort diepten. Tenminste, dat lees ik erin. Je zou het ook kunnen vertalen met ‘diepe expressie’ of ‘diepzinnigheid’, indachtig de gouden vertaalregel die zegt dat het Frans abstracte begrippen veel makkelijker in het meervoud zet dan het Nederlands, maar volgens mij moet dat meervoud heel letterlijk worden gelezen: net als het gezicht vertoont de muts bij vlagen zo’n peilloze (en dus niet diepzinnige!) diepte: niet permanent, maar steeds heel even, afhankelijk van hoe we ernaar kijken. Het meervoud is in het Nederlands dan geen gallicisme, maar een pure noodzaak. Ik tref het trouwens ook in onverdachte contexten op internet aan: ‘Daarbij bereikt de muziek grote diepten van expressie, die natuurlijk (dat kan niet anders) herinneren aan Bachs Sonates en partita’s’, schrijft het muziekblad Luister bijvoorbeeld over de vioolsonaten van Ysaÿe. In Flauberts mutsbeschrijving vind ik het prachtig ironisch klinken.
Het is een mooi voorbeeld van een vertaalprobleem waar lang over is nagedacht en waarbij na allerlei omwegen zeer bewust voor een oplossing is gekozen die toevallig heel dicht bij het origineel lijkt te liggen. Arme vertaalcriticus, die niet via die omwegen is meegereisd.
